Keep on dreaming

Martijn van Calmthout besteedde onlangs in zijn Volkskrant column 'de roltrapparadox’ aandacht aan de keerzijde van de technische vooruitgang. De roltrap moest meer mensen sneller vervoeren, maar omdat iedereen blijft stilstaan, gaat het trager. De snelweg wordt verbreed om auto's sneller te laten rijden, maar de grote toestroom veroorzaakt meer vertraging. Van die dingen en dat prikkelt mijn verbeelding.

Er zijn vanuit de medische wetenschap allerlei medicijnen ontwikkeld om ziektes te bestrijden of te voorkomen. Antibiotica en de preventieve inentingen maken onderdeel uit van dat soort medicatie. Voor het individu dat ziek is of het in de toekomst wenst te voorkomen is dit een voordeel. Geen gevaarlijke kinderziektes meer en vervelende ontstekingen lossen als sneeuw voor de zon op als de nood aan de man of vrouw is. Voor de soort als totaal is het effect negatief: de natuurlijke weerstand van het individu neemt af en dat wordt doorgegeven aan de volgende generatie. Bovendien raken de gevreesde bacteriën en virussen langzaam aan immuun voor de medicatie. En zo kan een nieuwe griepvariant al veel schade aanrichten, laat staan een onbekend virus dat zich ineens razendsnel verspreidt.

De paradox van de medische wetenschap is dat we dankzij de technologische innovaties langer leven en minder gezond worden. We worden steeds afhankelijker van de technologische vooruitgang omdat we steeds kwetsbaarder worden. Geen nood, nog even en de celbiologie repareert complete organen en lichaamsdelen uit opgekweekte stamcellen en ons beperkte brein wordt bijgestaan door digitale hulpmiddelen die in verbinding staan met databases vol (on)gecontroleerde kennis die ons stuurt. Een lonkend perspectief van technische vooruitgang. Wat zou de keerzijde hiervan kunnen zijn?

Even tussendoor. In dezelfde editie van het Volkskrant magazine staat een interview met mevrouw Lunshof, de moedige Nederlandse ‘philosopher scientist’, die aan de bel getrokken heeft toen onlangs stamcellen zich spontaan organiseerden tot een ontluikend embryo. Het experiment is afgebroken en ze heeft het nieuws wereldkundig gemaakt. Moedig, want de verleiding zal groot geweest zijn om te volgen waar zo’n kunstmatig stamcel embryo in uitgroeit. Hoe gaat het nu verder in zo’n geval? Haar antwoordt op die vraag vind ik minder geruststellend? Ze stelt dat dit meestal leidt tot workshops en conferenties. ‘Want wetenschap is een sociaal ingebedde activiteit. De onderzoeksgemeenschap is nu aan zet.’ Zijn we zo ook aan de kernenergie en atoombom geraakt?

Terug naar de hoofdlijn van dit betoog. Bij het ontstaan van monoculturen in de landbouw, zoals mais, tarwe, soja, rijst en aardappel, is een soortgelijke vooruitgangsparadox werkzaam. De innovaties in de plantveredeling hebben deze soorten een exponentieel voordeel gegeven in termen van opbrengst. Door in feite al eeuwenlang te selecteren op gunstige eigenschappen zijn de maiskolven vijf keer zo groot en dik als honderd jaar geleden. We moeten tenslotte de groeiende wereldbevolking voeden. De levensmiddelenindustrie maakt bij voorkeur gebruik van deze soorten, die onderling concurreren, omdat zij tot uniforme en altijd beschikbare grondstofstromen leiden die bovendien laag in prijs zijn, juist omdat ze monocultuur en ongedifferentieerd zijn, waardoor een boer krijgt wat de wereldhandel ervoor geeft. In monoculturen zoals soja verandert de markt geleidelijk in monopolies, waardoor enkele wereldspelers onderling bepalen wat de prijs voor de boer is. Tot zover gaat alles goed, de positie van de boer in deze onevenwichtige keten buiten beschouwing gelaten.

Monoculturen zijn echter kwetsbaar voor ziekten en plagen, dus vindt er een race plaats om de ziektes en plagen voor te blijven met veredeling en chemie. De genetische manipulatie van zaden in combinatie met bestrijdingsmiddelen als glyfosaat is een procesversneller geweest in die race. Het levert niet de beloofde opbrengstwinst en niet de gewenste afname van gifgebruik, vanwege het ontstaan van resistent superonkruid. Een formaat ‘roltrapparadox’ dat vergelijkbaar is met de kernenergie: onbeperkte mogelijkheden en een verwoestende tegenkant waar ze in Hiroshima, Tsjernobyl en Fukushima nog talloze eeuwen de gevolgen van zullen ondervinden.

Vanuit de zalige onwetendheid waarin we als individu door het leven gaan zijn dit soort bespiegelingen natuurlijk volstrekt irrelevant. Kijk om je heen wat er allemaal mogelijk is, zie hoe de armoede is afgenomen en welvaart bereikbaar is geworden voor iedereen. Jammer dat het snel went en dus jagen we door op nieuwe doorbraken die ons nog kortstondiger zullen bevredigen. Waarbij we, misschien wel het grootste verlies, elkaar helemaal uit het oog verliezen.

Wie de moeite neemt om verder te kijken dan zijn neus lang is, ziet dat niet alle technische vooruitgang ons echt verder brengt. Terwijl Elon Musk al werkt aan de voortzetting van de mensheid op Mars, droom ik van een wereld waarin mensen verleidingen kunnen weerstaan. Een droom zo oud als het scheppingsverhaal. Keep on dreaming.