Ultra-bewerkte voedingsmiddelen zoals frisdranken, ontbijtgranen en kant-en-klaarmaaltijden nemen wereldwijd een steeds groter deel van het dagelijks menu in, waardoor de kwaliteit van het voedingspatroon daalt. Dat concludeert een internationale groep onderzoekers in een nieuwe reeks artikelen in The Lancet. Een hogere inname van ultra-bewerkte voedingsmiddelen hangt bovendien samen met chronische ziekten, zoals obesitas, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten.
De kern van de studie is volgens de onderzoekers vrij eenvoudig samen te vatten: overal ter wereld maken traditionele, in de keuken bereide maaltijden langzaam maar zeker plaats voor een grotendeels industrieel samengesteld voedingspatroon. Het gaat dan vooral om producten die je niet zomaar zelf maakt, die meerdere processtappen hebben ondergaan en waar vaak smaak-, geur- en kleurstoffen in verwerkt zitten. Voorbeelden zijn vruchtenyoghurt, taart, knakworst en de kant-en-klare lasagne uit de supermarkt. "We verschuiven naar een ultra-bewerkt dieet," zegt voedingsonderzoeker Neha Khandpur van Wageningen University & Research (WUR), die meewerkte aan de publicatie. "En dat patroon houdt verband met negatieve gezondheidsuitkomsten."
Wereldwijde stijging
De onderzoekers analyseerden verkoopdata uit 93 landen en voedingsdagboeken uit negen landen, variërend van Brazilië tot de Verenigde Staten. In vrijwel alle regio's neemt de verkoop van ultra-bewerkte producten (in het Engels ultra-processed foods of UPF's) al jaren toe. Vooral lage- en middeninkomenslanden maken een flinke sprong.
In Spanje steeg het aandeel energie-inname uit ultra-bewerkte producten in drie decennia van elf tot bijna 32 procent. In Brazilië van ongeveer tien naar twintig procent. Toch is dat nog weinig ten opzichte van het Verenigd Koninkrijk, Canada en de Verenigde Staten. Daar is meer dan de helft van alle geconsumeerde calorieën afkomstig van UPF's. Hoewel het artikel de stijging van UPF-verkoop en consumptie in ons land niet volgde, bleek uit een Nederlands onderzoek van 2022 dat ook Nederlanders meer dan de helft van hun energie uit UPF's halen.
© WUR
Tijdstrends in het aandeel van ultrabewerkte voedingsmiddelen in negen landen, geschat op basis van herhaalde nationale enquêtes naar voedselaankopen of voedselinname. Deze resultaten tonen een toename in de energiebijdrage van ultrabewerkte voedingsmiddelen.
Meer vet, meer suiker, minder vezels
Een apart onderzoeksteam bestudeerde de voedingswaarde van diëten in veertien landen. Daaruit blijkt dat wie veel UPF's eet, gemiddeld meer totaal vet, verzadigd vet en toegevoegde suikers binnenkrijgt, en juist minder vezels, eiwitten en kalium. "Dat maakt het lastiger om te voldoen aan de voedingsrichtlijnen voor zulke voedingsstoffen," zegt Khandpur. En dat heeft effect op de gezondheid.
De onderzoekers analyseerden ruim honderd bestaande epidemiologische studies, die elk het voedingspatroon van tienduizenden tot honderdduizenden personen lange tijd volgen. Op basis daarvan concluderen de auteurs dat er consistente verbanden zijn tussen hoge UPF-inname en chronische aandoeningen zoals obesitas, diabetes type 2, hart- en vaatziekten en sterfte.
Het gaat om observaties, benadrukken de auteurs. De studie toont dus geen harde bewijzen dat het één het ander veroorzaakt. "Associatie is niet hetzelfde als oorzaak en gevolg," zegt Khandpur. "Maar als studies in verschillende landen, in verschillende populaties en met verschillende onderzoeksmethoden telkens dezelfde richting op wijzen, is dat zo'n sterk patroon dat we het niet zomaar kunnen negeren."
Hoe beïnvloeden UPF's de gezondheid?
Over de precieze mechanismen waarop UPF's de gezondheid beïnvloeden bestaat nog veel onzekerheid. Wel weten onderzoekers dat veel van deze bewerkte voedingsmiddelen erg energierijk zijn en minder verzadiging bieden. Daardoor levert een dieet met een hoge hoeveelheid UPF's meestal meer kilocalorieën dan een dieet gebaseerd op huisgemaakte maaltijden. Ook blijken mensen deze producten sneller te eten, mede door hun zachte structuur en uniforme textuur, wat leidt tot grotere porties. Daarnaast spelen andere mechanismen mogelijk een rol, maar het bewijs daarvoor is beperkt. "Waarschijnlijk bestaat er niet één slecht mechanisme, één boosdoener," zegt Khandpur. "Het gaat om een combinatie van factoren die elkaar versterken: de voedingssamenstelling, de structuur, de snelheid waarmee je ze eet, de mate waarin ze volwaardige voeding verdringen."
Niet per definitie ongezond
Toch is bewerking van voeding op zichzelf niet altijd slecht. Gefermenteerde producten, zoals tempeh, yoghurt of bepaalde kazen, kunnen juist bijdragen aan de gezondheid. Sommige producten zijn bovendien op zo'n manier bewerkt dat ze minder verzadigd vet of een lagere energiedichtheid hebben dan hun traditionele tegenhanger. Bewerking kan voeding ook veiliger maken door schadelijke stofjes te verwijderen, nutriënten beter beschikbaar maken, of voeding langer houdbaar maken om voedselverspilling te voorkomen.
Vanwege het gemak, de fijne smaak en het aantrekkelijke uiterlijk, zijn UPF's niet meer weg te denken uit ons leven en voedingspatroon. En dat hoeft ook niet, volgens Khandpur. Zouden mensen het aandeel ultra-bewerkte producten in hun voeding verlagen naar het niveau van de laagste twintig procent gebruikers, dan zou het aantal mensen dat te weinig vezels of juist te veel calorieën, suikers of verzadigd vet binnenkrijgt, fors dalen. In Canada zou het aandeel inadequaat samengestelde diëten met bijna zeventig procent afnemen; in de Verenigde Staten zelfs met ruim negentig procent. Dat laat zien dat kleinere verschuivingen in consumptie al een groot effect kunnen hebben op de kwaliteit van het gemiddelde dieet.
"Maar die verantwoordelijkheid kunnen we niet bij individuele consumenten leggen", zegt de Wageningse voedingsonderzoeker. "In een voedselomgeving die zo complex en zo verleidelijk is, kun je niet verwachten dat mensen altijd de gezonde keuze maken. Daar heb je beleid en innovatie voor nodig." Onderzoek kan daarbij richting geven. Zo bestuderen wetenschappers bij WUR onder meer hoe textuur, mondgevoel en eettempo de portiegrootte en totale inname van voeding beïnvloeden. Ook onderzoeken ze hoe de dagelijkse voedselomgeving keuzes van consumenten stuurt. Zulke inzichten kunnen helpen om nieuwe producten te ontwikkelen die gezonder zijn en minder aanzetten tot overconsumptie dan de huidige ultra-bewerkte voeding.
Richtlijnen
Internationale organisaties nemen het onderwerp inmiddels serieus: UNICEF publiceerde deze maand een rapport over UPF's en kindergezondheid, en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) werkt aan nieuwe richtlijnen en objectieve instrumenten om ultra-bewerkte producten te identificeren.
Echte richtlijnen of keurmerken omtrent UPF's bestaan voorlopig nog niet in Nederland. Wil je toch bewuster omgaan met voeding en je voedingspatroon? Dan adviseert Khandpur om de Nederlandse voedingsrichtlijnen te volgen of de Nutri-Score in de gaten te houden. "De Nutri-Score was niet ontwikkeld met het oog op UPF's, maar het geeft richting en helpt je om gezonde keuzes te maken."
Bron: WUR
