Een college is niet compleet zonder een professor. Dit jaar was dat milieuwetenschapper en auteur Prof. Ir. Klaas van Egmond, hoogleraar Geowetenschappen aan de Universiteit van Utrecht. Van Egmond begon zijn lezing met de waarschuwing dat de migratiegolf voorlopig nog lang niet voorbij is. Dat hangt nauw samen met het falen van het voedselsysteem. Wereldwijd zijn nu zo'n 100 miljoen mensen op drift door armoede, oorlog en klimaatverandering. De moderne landbouw blijkt veel mensen uit te stoten en de traditionele landbouw zit op allerlei manieren in de verdrukking. Daarom trekken miljoenen kleine boeren naar de stad en ontstaat er maatschappelijk instabiliteit.
Nederland is schuldig aan landjepik
Naast de klimaatverandering is land grab een enorm probleem. Na het instorten van de hypotheekhandel in 2008 heeft land grab een hoge vlucht genomen, doordat de grote investeerders hun investeringen verschoven naar de voedselproductie. Met steun van de Wereldbank en het IMF zijn in de afgelopen tien jaar 200 miljoen hectare akkerbouwgrond, voornamelijk in Afrika, verkwanseld aan buitenlandse investeerders. Op een totaal van 1,4 miljard hectare akkerbouwgrond is dat meer dan 15 procent van het areaal. Ook Nederland maakt zich schuldig aan land grab. Het staat tiende in de ranglijst van investerende landen; denk aan de bloementeelt in Ethiopië die hevige protesten bij de lokale bevolking losmaakt. Van Egmond maakte korte metten met onze illusies van onschuld: "Er is geen sprake geen argeloosheid, zoals Minister Ploumen pretendeert, maar van een ragfijn spel om land in Afrika in handen te krijgen." Ethiek
Van Egmond dook vervolgens in de ethiek die ten grondslag ligt aan deze wereldwijde ontwikkelingen. Hij liet zien hoe je de fundamentele menselijke waarden kunt uitzetten op een cirkel, waarop collectieve waarden tegenover individuele waarden staan, en geestelijk idealisme tegenover materialisme. Onze positie op de cirkel bepaalt niet alleen de manier waarop we met voedsel omgaan, maar de hele manier waarop we onze maatschappij en economie inrichten.Verschuivende waarden
De geschiedenis van de westerse mensheid maakt volgens Van Egmond een rondgang rond de cirkel waarbij de waarden steeds verschuiven. In de middeleeuwen lag de nadruk bij geestelijke waarden, waarbij de kerk als instituut allesbepalend was. Daarna kwam een tijd van materieel collectivisme waarin de wetenschap de leidende rol van de kerk overnam, maar de gemeenschap nog steeds centraal stond. De naoorlogse periode van landbouwmodernisering paste ook nog in dat plaatje. Nu neigt de maatschappij naar materieel individualisme. Alles is tegenwoordig 'ik', constateert Van Egmond: ik-Pad, ik-Phone en ik-Mac. En daarmee maken we selfies. De gedwongen liberalisering, privatisering en land grab in Afrika past helemaal in dat plaatje. Als je nog verder doorschuift in de cirkel kom je weer bij een idealistisch individualisme uit, waarbij geestelijke waarden weer belangrijker worden, maar persoonlijk beleefd. Daarbij past de kleinschaligheid van de schaarse initiatieven op het gebied van permacultuur en Community Supported Agriculture. Huidige moraliteit levert honger op
Van Egmond heeft het niet bij algemeenheden gehouden, hij heeft ook doorgerekend wat deze waarden voor invloed hebben op de toekomstige ontwikkeling van de wereldbevolking, agrarische productie en de honger in de wereld. De huidige instelling van individualistisch materialisme, privatisering en neoliberalisme levert daarbij verreweg de slechtste prognose op voor toekomstige voedselzekerheid. Meer collectieve waarden en meer idealisme leveren een flinke verbetering van de prognose op.De rol van geld
De hoogleraar ging daarna dieper in op de rol van het geld in de zoektocht naar duurzaamheid. Hij pleitte voor een duidelijke scheiding tussen het private en publieke domein. Met woorden van Abraham Lincoln gaf Van Egmond aan dat de geldschepping (die nu in handen is van commerciële banken) weer aan de overheid voorbehouden zou moeten zijn. In de afgelopen decennia is er een gigantische hoeveelheid geld gecreëerd door banken die totaal niet overeenkomt met de werkelijke groei van de economie. En al die overtollige waarde is verdwenen in speculatie: aandelenkoersen, gestegen huizenprijzen en land grab. Het teveel geschapen geld komt uiteindelijk terecht bij de rijksten van de rijksten. We moeten terug naar een situatie waarbij de hoeveelheid geld gerelateerd is aan de omvang van de reële economie.Mens centraal, niet het geld
Wat nodig is om een duurzamere samenleving te creëren, concludeerde Van Egmond, is een maatschappij die het midden van de cirkel blijft zoeken, waar collectief en individu, materialisme en geestelijke waarden in evenwicht zijn. In het midden van de cirkel staat de mens. Het welzijn en geluk van de mens moet centraal blijven staan in de cirkel. En niet de macht van het geld. Bij het midden van de cirkel past duurzame biologische landbouw, banken die zich beperken tot de reële economie (Triodos Bank is een van de weinige voorbeelden) en burgers die bewust kiezen voor duurzame oplossingen.Bankier Peter Blom: "Terug naar een reële economie"
Na het hoorcollege van Van Egmond reageerden verschillende sprekers vanuit de praktijk, die de boer, de burger en de bankier representeerden. Eén van hen was Peter Blom, bestuursvoorzitter van Triodos Bank. Hij sprak de verwachting uit dat nieuwe samenwerkingsverbanden van burgers steeds meer de rol van de oude instituties gaan overnemen. De geldschepping in Europa is totaal ondoorzichtig ("niemand weet waar het geld heen gaat") en de speculatie op grondprijzen is een enorme hindernis om landbouw nog te kunnen financieren. Het is daarom enorm belangrijk dat het geld weer verbonden wordt met de reële economie. Hoop ziet Blom in het feit dat de belangstelling bij burgers voor de werking van de geldmarkt in de afgelopen zes jaar enorm is toegenomen.Boer Hanny van Geel: "Boeren geplunderd door transnationale ondernemingen"
Hanny van Geel sprak namens de internationale boerenvereniging Via Campesina, die 200 miljoen boeren vertegenwoordigt. Ze legde uit hoe deze boeren voedselsoevereiniteit als hoogste waarde stellen. Dat betekent dat landen en boeren zelf hun beleid kunnen bepalen om te zorgen voor stabiele voedselprijzen en een goede productie. Dat is een heel ander uitgangspunt dan de 'voedselzekerheid' zoals deze gepropageerd word door de Westerse agrochemische lobby. Die gaat namelijk gepaard met monopolisatie, land grab en dumping. "Onze hele geschiedenis hebben de transnationale ondernemingen ons geplunderd", aldus Hanny van Geel. "We moeten de behoeftes van mensen centraal zetten in ons voedselsysteem. De oplossingen gaan over leven, niet over bedrijfswinst."Burger Gijs Werchkull: "Commercie en idealen kunnen samengaan"
Namens de burgers kwam deze dag de jonge ondernemer Gijs Werschkull aan het woord, die de succesvolle duurzame restaurants Gys (biologisch) en Syr (Syrische koks) oprichtte. Hij liet zien hoe je de commerciële praktijk kunt verbinden met idealen. Eerst startte hij de biologische restaurantketen Gys op, maar toen de Syrische vluchtelingencrisis ontstond wilde hij ook daar iets positiefs bijdragen. Met een crowdfunding wist hij in twee weken tijd anderhalve ton op te halen, en kon het eerste restaurant in Utrecht geopend worden. Inmiddels denkt hij over nieuwe filialen.Youth Food Movement
Jorrit Kiewik, de jonge nieuwe directeur van de Youth Food Movement kwam ook aan het woord. Hij vertelde hoe hij is opgegroeid op een kleinschalige melkveehouderij en sprak over de lastige keuzes voor jonge boeren tussen kleinschaligheid en opschalen. Kiewik riep op om als maatschappij de boeren te steunen, zodat we in Nederland ook nog een eigen voedselvoorziening hebben over vijftig jaar.Discussie: vrouwenrechten en landbouw
In de middag werden in gesprek met de zaal uiteenlopende onderwerpen behandeld. Er werd gesproken over de rol van het geld in de landbouw, de True Cost of Food, de rol van supermarkten, de problematiek van hoge grondprijzen, en vernieuwende kleine landbouwinitiatieven. Het onderwerp migratie kwam terug toen Henk Breman, Afrika-expert, aan het woord kwam. Hij sprak over de cruciale rol van de vrouw in de landbouw in Afrika. Volgens Breman is er een duidelijke relatie tussen vrouwenrechten en succesvolle landbouw. Breman legde hierbij ook een relatie met islam. In de landen waar de vrouw binnenshuis moet blijven, gaat het doorgaans ook beroerd met de landbouw.Slotwoord
In zijn slotwoord pleitte professor Klaas van Egmond voor het zoeken naar de juiste schaal in de landbouw; met megabedrijven die het milieu verwoesten komen we er niet, maar met alleen romantische kleinschalige initiatieven komen we er evenmin. Er moet een nieuw Europees programma voor de landbouw en voedselvoorziening komen, waarin de juiste schaal wordt gezocht en waarin ook het natuurlijk en sociaal kapitaal een echte prijs heeft.Boer, Bankier, Burger is een initiatief van Felix Rottenberg (Voedsel en Landbouwdialogen), Bert van Ruitenbeek (Ecominds), Thomas Steiner (Triodos Bank), Piet van IJzendoorn (Zonnehoeve) en Jos Verheul & Renée Zijlstra (Initiatief Bewust Bodemgebruik)
Voor meer informatie: info@alexisderoode.nl