Op donderdag 20 april vond in Austerlitz een Odin-dialoog-avond over nieuwe gentechnieken plaats. Onder de titel 'Bedreigen nieuwe gentechnieken onze biologische boodschappen?' gingen zo'n 130 coöperatieleden, groothandelsklanten en andere belangstellenden met elkaar in gesprek. Het dialoogpanel bestond uit Michel Haring, Michelle Habets, Edith Lammerts van Bueren, Joris Kollewijn en Theo Boon. Odin publiceerde het volgende verslag:
In de EU wordt op dit moment gesproken over deregulering van de gentechniek CRISPR-Cas. Mogelijk leidt dit er toe dat CRISPR-Cas ook in de biologische landbouw ongemerkt zijn intrede kan doen.
Er is sinds jaren een sterke lobby vanuit de agro-industrie gaande om het sleutelen aan DNA zonder etiketteringsplicht en risicoanalyse toe te laten. Deze lobby is zo sterk, dat de biologische sector niet welkom was bij het ronde tafelgesprek van LNV hierover, afgelopen januari.
De voorstanders van CRISPR-Cas verwachten met de techniek sneller droogte-, ziekte- en plaag-tolerante gewassen te kunnen bieden die voedselzekerheid bieden voor de hele wereld. Maar, als de komende tijd door Europa besloten wordt CRISPR-Cas niet meer onder de regelgeving voor gentechnieken te scharen (oftewel te dereguleren), dan betekent dat er voor gewassen die gemodificeerd zijn met CRISPR-Cas er geen verplichte risicoanalyse en etiketteringsplicht meer nodig is. Daardoor komen deze producten onzichtbaar in de normale productie- en voedselketen terecht. Niemand weet dan meer of hij op zijn bord groenten heeft liggen die gmo-gemodificeerd zijn (gmo = genetically modified organism). Of dat er in de gewassen die je teelt een gentech-component zit. En daarmee verdwijnt dus de keuzevrijheid voor consument én voor de biologische boer. En kan de biologische landbouw niet meer garanderen dat ze gentechvrij blijft.
Omdat het gaat om de keuzevrijheid van onze dagelijkse boodschappen, en consumenten en telers slecht geïnformeerd blijken, vonden we het de hoogste tijd om met leden, groothandelsklanten en andere belanghebbenden over dit vraagstuk in gesprek te gaan: wat is CRISPR-Cas eigenlijk? Wat vinden we ervan? Moeten we in actie komen?
Dit deden we op donderdag 20 april in het Beauforthuis in Austerlitz, in een zaal met zo'n 130 coöperatieleden, groothandelsklanten en andere belangstellenden. Onder leiding van presentator Marjolein Keuning belichtte een panel van deskundigen de verschillende aspecten van de gentechniek CRISPR-Cas en de gevolgen van de voorgenomen aanpassing van de regelgeving. Vervolgens ging de zaal hierover in gesprek.
Dialoogpanel van links naar rechts: Michel Haring, Michelle Habets, Edith Lammerts van Bueren, Joris Kollewijn en Theo Boon.
Niet aan te tonen of CRISPR-Cas gmo in je groenten zit of niet – Michel Haring
Michel Haring werkt als plantenfysioloog aan de Universiteit van Amsterdam al decennia met CRISPR-Cas als onderzoeksmethode. "CRISPR-Cas is een techniek waarin een gentechstap verwerkt zit, waarbij je heel gericht kunt knippen in genen. Het klopt dat je daardoor veel planten sneller kunt veredelen dan met klassieke veredeling. Waar het ontwikkelen van een nieuwe tomatensoort normaal 8 tot 10 jaar duurt, kan het met deze techniek misschien in 6 jaar." Belangrijk om te weten volgens Haring is dat het veredelen met CRISPR-Cas dus sneller gaat, maar niet supersnel. Ook is het een veel ingewikkelder proces dan voorstanders vaak willen doen geloven. Nog belangrijker is dat wanneer een gewas met CRISPR-Cas gemodificeerd is, je dat achteraf niet terug kan zien in het DNA van de planten. Alleen aan de veranderde eigenschappen is te zien dat de plant door de CRISPR-Cas-techniek veranderd is. Deze nieuwe eigenschappen kunnen dan gepatenteerd worden, dat wil zeggen dat je deze planten niet mag kweken zonder te betalen aan de patenthouder. "Een groot probleem is echter dat niet uit te sluiten is dat in het veld, bijvoorbeeld door de wind of door insecten, stuifmeel van CRISPR-Cas-gewassen op de akkers van biologische zaadbedrijven komt en daar planten bestuift die bedoeld zijn voor de zaadproductie voor biologische boeren." De met de CRISPR-Cas-methode gemodificeerde zaden kunnen zo op de akkers van boeren gebruikt worden en je weet zowel als producent en als consument dan nooit helemaal zeker of het in jouw producten kan zitten.
Edith Lammerts van Bueren: "Recht op gentechvrij voedsel"
Edith Lammerts van Bueren, expert op het gebied van de normering van biologische producten, vertelt ons waarom technieken als CRISPR-Cas niet passen binnen de biologische normen. Als Emeritus hoogleraar Biologische Plantenveredeling aan de WUR en het Louis Bolk Instituut vindt zij dat er met CRISPR-Cas nuttige dingen gedaan kunnen worden op het gebied van onderzoek. Maar in de bio-voedingssector heeft het geen plek. "Wij zien de cel als de kleinste eenheid van leven. Daarbinnen willen we niet ingrijpen, zoals gmo-technieken dat wel doen. Bij klassieke veredeling blijft de integriteit van de plant, van het leven zelf, intact." Daarnaast richt CRISPR-Cas zich altijd maar op één eigenschap die veranderd moet worden. Bij klassieke veredeling verandert er altijd een hele set van eigenschappen. Het is een veel holistischer veredelingsproces. "Het past bij de certificering van biologische producenten dat ze beoordeeld worden op hun hele productieproces en niet op stukjes daarvan. Klassieke veredeling duurt misschien iets langer, maar dan heb je ook wat." Ook Lammerts van Bueren benadrukt dat als de regulering wordt losgelaten je niet meer kunt herleiden in welke levensmiddelen deze techniek is toegepast en welke niet. "We hebben recht op informatie. We hebben recht op gentechvrij voedsel."
Michelle Habets: "Liever een buitenbeentje dan een waterbom"
Michelle Habets is Senior onderzoeker aan het Rathenau Instituut. Zij vertelt over haar panelgesprekken met burgers. "Wanneer we mensen informeren over CRISPR-Cas en hen vragen naar wat ze ervan vinden blijkt dat velen genuanceerd denken. Men is niet per sé tegen, maar men wil zeker weten dat het écht een probleem oplost, of dat er neveneffecten zijn en wat voor gevolgen het heeft op de maatschappij. Men heeft niet per definitie veel vertrouwen in commerciële toepassingen." Volgens Habets zien veel mensen in Zuid-Europa dat de groenten op de markt veel gevarieerder en niet altijd zo uniform als in Nederland, maar wel smaakvoller. "Velen voelen zich ongemakkelijk bij het streven naar perfecte groenten. Liever een buitenbeentje dan een waterbom." Alle panelleden waren volgens de onderzoekster tegen het vrijgeven van gentechregelgeving.
Joris Kollewijn: "Keuzevrijheid biologisch zaadgoed wordt nog kleiner"
Joris Kollewijn is biodynamisch tuinder op boerderij De Lepelaar. Hij is op zich niet tegen de uniforme gewassen die het grootschalig gekweekte F1-hybride biologische zaadgoed dat hij nu gebruikt, oplevert. "Ik kan niet zomaar terug naar oude rassen die volgens klassieke methoden veredeld is. Dat levert gewassen op die op verschillende tijden en minder uniform rijpen en daardoor vaak lastiger te oogsten zijn." Wel geeft hij aan dat de keuzevrijheid in biologisch zaadgoed steeds kleiner is geworden en dat hij verwacht dat dit met het vrijgeven van CRISPR-Cas nog kleiner zal worden. "Ik heb die zaadbedrijven op dit moment nodig, maar ik zou het graag anders willen."
Theo Boon: "Meer geld naar klassieke veredeling"
Theo Boon biedt oplossingsrichtingen. Als directeur bij Odin is hij medeverantwoordelijk voor de bedrijfsvoering van Odin boerderij De Beersche Hoeve, waar door klassieke veredeling robuuste gewassen worden veredeld. De boerderij werkt in veredelingsprojecten samen met het Duitse veredelingscollectief Kultursaat en de biodynamische zaadhandel Bingenheimer Saatgut.
"Biodynamische wortelen zijn minder uniform en ze geven een lagere opbrengst. Wij bij Odin betalen daarvoor. Maar ze zijn wel lekkerder. En het is wel degelijk mogelijk om in een paar jaar op de klassieke manier gewassen te veredelen die bijvoorbeeld resistent zijn tegen ziektes, zoals we dat in de bio-sector onder meer met aardappels hebben gedaan. Het is alleen zo dat de hoeveelheid geld die in klassieke veredeling wordt gestoken veel kleiner is dan bij de grootschalige bedrijven. Onze opgave is om meer geld vinden voor de klassieke zaadvaste veredeling. We moeten dit als keten organiseren en moeten innoveren."
Leden aan het woord
Vanuit de zaal wordt opgemerkt dat CRISPR-Cas niets oplost, alleen problemen geeft, zoals de recente uitzending van Zembla aantoont.
Op de vraag wat er gebeurt wanneer door CRISPR-Cas gemodificeerde genen in de natuur komen antwoordde Michel Haring dat hij daar niet zo bang voor is. CRISPR-Cas zelf kan zich niet verspreiden, wel de eigenschappen die door de oorspronkelijke CRISPR-Cas-ingreep in planten zijn gebracht.
Het toepassen van CRISPR-Cas op dieren ziet Michelle Habets niet op grote schaal gebeuren. "Bedrijven zijn daar huiverig voor, na stier Herman en Dolly het schaap."
Hoe zit het dan met het argument dat CRISPR-Cas bijdraagt aan voedselzekerheid? Volgens Edith Lammerts van Bueren is dit framing. "De bij eerdere gentechrevoluties aangekondigde voordelen zijn er ook niet van gekomen. We hebben niet meer en gezonder voedsel gekregen en we zijn niet minder bestrijdingsmiddelen gaan gebruiken."
Samen in actie voor vrije biologische veredeling – Merle Koomans van den Dries
Odin directeur Merle Koomans van den Dries komt terug op het voorstel dat in juni besproken wordt in de Europese Commissie. Haar vraag aan de zaal of we in actie moeten komen, levert geen discussie op. Iedereen is het daar mee eens. "Wat Odin betreft denken we aan de volgende acties die we als coöperatie, maar liefst met de hele biologische sector, kunnen ondernemen: een handtekeningenactie, onze beleidmakers bestoken met onze bezwaren en oplossingen, of een combi van beide. Wat willen jullie dat we doen?" Na handopsteken is duidelijk dat de overgrote meerderheid van de aanwezigen wil dat we dat laatste doen.
Voor meer informatie:
Odin
De Panoven 1
4191 GV Geldermalsen
0345 577133
info@odin.nl
www.odin.nl