Bijeenkomst in de Zonnehoeve
De graanmaalderij was goed gevuld met zo'n 140 bezoekers, waaronder veel boeren en deelnemers uit de handel en retail. Het ging dit jaar over landbouw als cultuurdrager bij uitstek - een visie die haaks staat op de gangbare visie op landbouw als puur technologische uitdaging. Gespreksleider en directeur van Stichting Demeter Bert van Ruitenbeek schiep een kader door te wijzen op de enorm toegenomen landgrabbing en de machtsongelijkheid in de landbouw. Hij vertelde dat Minister Ploumen op 3 oktober jl. haar grote zorg uitsprak over de overname van Monsanto door Bayer bij een bezoek aan de Eemlandhoeve: "Worden we niet gewoon platgewalst?"
Spreker Bert Ruiterbeek
Nieuwe missie
De BD-landbouw biedt oplossingen voor tal van maatschappelijk uitdagingen: CO2 binden in de grond, bodemvruchtbaarheid verbeteren, een landschap met kwaliteit voortbrengen, meer sociale cohesie, gezonde voeding. De vraag is hoe Demeter deze verbindende rol meer naar zich toe kan trekken om een brug te vormen naar de toekomst. Hierbij werd de nieuwe missie van Stichting Demeter gepresenteerd waarin ‘het bouwen aan een levende landbouwcultuur als een essentiële drager voor zowel persoonlijke als maatschappelijke ontwikkeling’ wordt verwoord. Vanuit het belang aan kennis van onze sociaalhistorische context onder het motto ‘wie het verleden niet kent, heeft geen toekomst’ gaf Bert van Ruitenbeek het woord aan schrijver Frank Westerman, ondermeer bekend van de ’de graanrepubliek’ over de opkomst en ondergang van de graantelers in Noordoost Groningen.Westerman over Mansholt
Schrijver Frank Westerman vertelde het verhaal van de na-oorlogse modernisering van de Europese landbouw. In zijn verhaal stond één man centraal: Sicco Mansholt. Westerman beschreef hoe Mansholt, zoon van de landbouwtraditie van Groningen, op technocratische wijze de landbouw hervormde, waarbij de boeren zich als arbeiders in dienst van maximale productie zouden moeten stellen. Maar aan het eind van zijn leven kwam Mansholt dramatisch tot inkeer en pleitte eerst voor meer aandacht voor het milieu, en nog later ook voor de sociaal-culturele waarde van boerenlandbouw in de samenleving. Hij zei letterlijk: "De maakbaarheid zoals ik die nagestreefd heb, was onmogelijk".Spreker Frank Westerman
Naar een ecologische landbouwaanpak
Zowel gastheer Piet van Ijzendoorn van multifunctioneel landbouwbedrijf de Zonnehoeve als melkveehouder en kaasmaker Jan Dirk van de Voort, beschreven hoe ze een soortgelijke ontwikkeling hebben doorgemaakt; vertrokken vanuit de traditionele landbouwcultuur van hun voorouders stortten ze zich op modernisering en opschaling, om terug te keren naar een ecologische landbouwaanpak. Maar de twee waren hier een stuk sneller mee dan Mansholt. Agrarisch ondernemer 2016 Van de Voort legde veel nadruk op intuïtie en oog hebben voor de natuur, terwijl Piet van IJzendoorn benadrukte hoe een landbouwbedrijf een omgeving is waar mensen gedijen en zich kunnen ontwikkelen. Joke Bloksma vulde hen aan door te benadrukken dat landbouw in de eerste plaats cultuur is, waarbij de mens de natuur met bewustzijn verrijkt.Spreker Jan Dirk van de Voort
Piet van IJzendoorn: "De Nederlandse landbouw doet zichzelf ontzettend tekort"
Piet van IJzendoorn, die in 1980 de Zonnehoeve oprichtte en voorzitter is van de BD-Vereniging, opende met het relaas hoe hij nog in de oude landbouwcultuur van de jaren '50 is opgegroeid, op een gemengd familiebedrijf, waar leven en werken nauw en vanzelfsprekend verbonden waren. Daarna maakte Piet mee hoe de modernisering kwam en geld bepalend werd voor de bedrijfsvoering. In de opzet van de Zonnehoeve is de mens weer centraal gezet. "Een landbouwbedrijf is de drager van het leven. Als mensen zich kunnen verbinden met de natuur geeft dat zoveel levenswaarde. Zoals de Nederlandse landbouw nu meestal werkt, alleen voor geld en export, doet de landbouw zichzelf ontzettend te kort."
Spreker Piet van IJzendoorn
Frank Westerman: "Wij zijn nog steeds bezig het werk van Sicco Mansholt te onttakelen"
Westerman schetste op kleurrijke wijze het leven van Sicco Mansholt, herenboer, socialist, verzetsheld, mede-grondlegger van de EU. Westerman zette hem neer als de ultieme belichaming van het idee van maakbaarheid. Als landbouwminister en Eurocommissaris nam hij de modernisering van de landbouw ter hand: ruilverkaveling, opschaling, specialisatie, uitstoting van kleine boeren, alles gericht op het opvoeren van de productie. Pas eind jaren '70, toen het rapport van de Club van Rome uitkwam, realiseerde Mansholt zich dat de modernisering te ver was doorgeslagen en dat de natuurlijke bronnen werden uitgeput. Ook sociaaleconomisch was de EU-landbouw vastgelopen. Mansholt ging nu pleiten voor ecotaks en natuurgebieden, maar zijn macht was al voorbij. Zelfs het idee dat boeren een soort arbeiders moesten worden, liet hij ten slotte los: hij ging inzien dat boeren een taak hadden als cultuurdragers en hoeders van het landschap. Maar het was te laat, de landbouw was blijvend veranderd.Frank Westerman gaf aan dat we nu nog steeds zitten met de gevolgen van de erfenis van Mansholt, maar signaleert dat er een grote wil tot verandering is bij jongeren. Wat hem op dit moment stoort, zijn de kiloknallers: "Zoveel producten hebben een prijs waarin het verpesten van de aarde niet verdisconteerd is. Dat we producten blijven aanbieden waarin de roofbouw op de planeet niet is verdisconteerd, is moeilijk te verdedigen. We hebben eerlijke prijzen voor producenten en voor aarde nodig. "
Jan Dirk van de Voort: "Kruip in de huid van de koe of de worm"
Jan Dirk van de Voort sprak over landbouw vanuit de praktijk. Met zijn bijzonder succesvolle Remeker kaas, die talloze prijzen won, staat hij in de belangstelling bij foodies en topkoks. "Met mij is het ook zo gegaan als met Mansholt" zegt Jan Dirk.Hij vertelt hoe hij gangbaar is begonnen, op de boerderij van zijn voorouders. Hij begon met 6% organische stof. Hij zette in op grootschaligheid, verbouwde veel maïs, zaagde de hoorns van de koeien af, alles voor maximale productie. Iedereen in zijn omgeving was razend enthousiast, de buren keken vol bewondering toe. Maar na een aantal jaren groeide het gevoel "is dit alles". Al het geld ging naar de bank. In tien jaar tijd was de organische stof teruggelopen naar 4% en de bodem was ernstig verslechterd.
De omslag
Uiteindelijk begon Jan Dirk biologisch te eten en biologische kaas te maken. Zijn omgeving stootte hem af: de stagiaires kwamen niet meer en de buren keken hem hoofdschuddend aan, zij waren net begonnen met schaalvergroting. Maar de bodem kon op adem komen. Zijn nieuw partner Irene ging nog verder dan hijzelf: "Dan zag ik de kalfjes die ik bij de moeder had weggehaald, er 's ochtends weer bij staan".Steeds dieper de natuur in
De echte kwaliteitsverbetering kwam toen Jan Dirk nog veel dieper het biologisch-dynamische gedachtegoed in dook. Hij stopte met antibiotica, zodat de adviseurs en leveranciers hem niet meer van dienst konden zijn. Hij moest "in de koe kruipen" om te ontdekken waarom de koeien ziek werden. Hij stopte met onthoornen, ging andere stallen gebruiken, stopte met maïs en krachtvoer.De productie zakte 25%, maar de koeien lieten in alle talen zien dat ze zich goed voelden. Ze werden weer actief en gezond. Dit zette een proces in gang dat nog steeds niet klaar is, aldus Jan Dirk. Hij ging zich ook in de bodem en de wormen verdiepen. Hij ontdekte een verdichte laag en besloot: ik ga nooit meer ploegen. Zo ging het proces steeds verder. Inmiddels is de bodem weer helemaal open gegaan door het bodemleven.
Intuïtie en bewustzijn
Het inzetten van intuïtie om je dieren en land te doorgronden was niet vanzelfsprekend voor Dirk Jan. "Het heeft iets met bewustzijn te maken. Je moet eerst diep in jezelf kruipen voor je wezenlijk contact kunt maken met een koe of een worm. Ik ben gaan mediteren, moest in mezelf leren voelen. Dat heeft me een jaar gekost. Maar nu gaat het vanzelf. Ik moest van ver komen. Als ik het kan leren, kan iedereen het!"Jan Dirk krijgt nu weer heel veel jongeren over de vloer, werkt samen met Wageningen en krijgt de hoogste prijs voor zijn kaas. Met nieuwe meettechnieken is bewezen dat het smaakspectrum van zijn kaas enorm veel breder is dan van de kaas van Wageningse proefkoeien. "Het verschil was enorm, daar stond de WUR van op de kop."
Nog geen Demeter
Jan Dirk verdient zijn geld nu in de smaakmarkt. Volgens Jan Dirk is dat pakweg 20-25% van de totale markt. "Dat is veel groter dan de biologische markt." Dat is ook de reden dat Jan Dirk niet Demeter-gecertificeerd is. Hij is wel lid van de BD-vereniging en kwam in zijn eigen ontwikkeling op veel inzichten uit die Rudolf Steiner heeft beschreven. Maar in zijn afzetkanaal, de smaakmarkt speelt Demeter nog geen rol. De superieure kwaliteit van zijn kaas hangt wél samen met kwaliteiten van zijn bedrijf die typisch BD zijn: lokaal gesloten kringloop, koeien met hoorns, kalfjes die bij de koe blijven, een intuïtieve benadering van de natuur, etc. Demeter moet daarom volgens Dirk Jan opener naar de samenleving toe worden, want "Jullie hebben alles."Joke Bloksma: "Cultuur kent een gerichte ontwikkeling, natuur niet"
Joke Bloksma, docente fruitteelt aan de Warmonderhof, benadrukte de rol van cultuur in de landbouw. De natuur als voorbeeld wordt vaak verheerlijkt in de ecologische sector, terwijl juist menselijke ingrijpen van cruciaal belang is. Bloksma geeft als voorbeeld de wilde appel, de Malus Silvestris, die piepkleine, vrijwel oneetbare groene vruchtjes heeft. Dankzij veredeling, snoeien, het kiezen van de onderstam, de zorg voor bemesting, uitdunnen en afrijpen krijgen we een grote zoete vrucht die twintig keer zo groot is als een wilde appel. In de landbouw is er een duidelijke ontwikkeling gericht op schoonheid, het goede, autonomie, bewustzijn. Dat is cultuur, geen natuur. We moeten juist waarderen hoe belangrijk de interactie tussen mens en natuur is, hoe we samen de landbouwcultuur kunnen ontwikkelen, zodat we cultuur en natuur beide een goede plek kunnen geven, aldus Bloksma.Spreker Joke Bloksma
Edith Lammerts van Bueren zoekt verdienmodel voor biologische veredeling
In de middag, na de lunch, werden vier workshops gehouden. Edith Lammerts van Bueren en Edwin Nuijten gaven een goed bezochte workshop over veredeling, waarin ze ingingen op de problematiek van financiering van biologische veredeling. Bij grootschalige veredelingsbedrijven draait het allemaal om de grootte van het areaal waarop groente worden geteeld. Specialistische groente zoals bloemkool zijn dan al snel niet lucratief om biologisch te vermeerderen. In kleine producten als haver, pastinaak, schorseneer wordt dus niet veredeld, zelfs bonen zijn vaak al niet meer lucratief.Lunch
En als je ziet dat wereldwijd de diversiteit afneemt van voedselgewassen, is dat zorgelijk. De complexiteit van veredeling is verschillend per gewas en per ketenschakel.
Lammerts van Bueren spreken de hoop uit dat de omgang met zaden weer onderdeel van onze landbouwcultuur gaat worden. Mogelijk kunnen zaadvaste rassen hierbij een rol gaan spelen in de toekomst. Odin en Eosta houden zich daar op zeer kleine schaal al mee bezig. Verder moet er gezocht worden naar nieuwe modellen om veredeling en vermeerdering voor biologische groenterassen te financieren.
Spreker Edith Lammerts van Bueren
Sociale Critera, permacultuur en de plaats van het dier
Er waren nog drie andere workshops. Een workshop richtte zich op Sociale Criteria in de handelsketen, onder leiding van Merle Koomans van den Dries en Petra Derkzen. Deze zouden nog verder ontwikkeld kunnen worden. Alhoewel de meningen hierover nog sterk uiteenlopen, lijkt het nodig een ontwikkelingsweg te vinden zoals ook is ontstaan bij Collegiale Toetsing tussen boeren, nu richting handelsgesprekken.Een workshop permacultuur werd gegeven door Kees van Veluw en Joke Bloksma. Bloksma gaf aan dat BD-landbouw en permacultuur elkaar wederzijds kunnen inspireren. Zo wordt in de BD-landbouw de rol van fossiele brandstof vaak over het hoofd gezien, terwijl permacultuur veel van de BD-landbouw zou kunnen leren wat betreft effectiviteit.
Een workshop over de plaats van het dier in de BD-landbouw werd gegeven door Derk Klein Bramel en Piet van IJzendoorn. In deze workshop kwam naar voren dat het houden van koeien eigenlijk het begin van de landbouw was, en dat het dier dienend aan de bodemvruchtbaarheid moet zijn.
Samenzang voor bewustzijn
Oogstsymbolen
In overeenkomst met het streven van de BD-landbouw om de hele mens te bedienen, werd afgesloten met een stukje cultuur. Jozien Vos, voorzitter van Stichting Demeter, sprak over de oude symboliek van de landbouw, met de oogstsymbolen van 'het glanzende gouden graan'. De sprekers kregen oogstsymbolen uitgereikt, gemaakt van korenaren, waarna gezamenlijk een Spaans liedje werd gezongen. Zo werd de oproep gedaan aan alle mensen om hun bewustzijn toe te voegen aan de natuur, en de spiritualiteit mee te nemen. Zodat we ook in de toekomst nog een landbouw hebben waarin de koeien tot dansen komen.Spreker Jozien Vos
Verslag: Alexis de Roode