Begin negentiger jaren van de vorige eeuw werd in Nederland het concept van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) ontwikkeld, tegenwoordig Nationaal Natuurnetwerk geheten. Prof. Opdam is vanaf de aanvang bij de opzet van de EHS betrokken geweest. Dit ecologische netwerk is erop gericht om ecologische samenhang in versnipperde natuur te brengen om zo de achteruitgang van de biodiversiteit tegen te gaan. Op basis van intensief wetenschappelijk onderzoek kwam er, aldus prof. Opdam, een sterke sturing vanuit het beleid van de rijksoverheid.
Decentralisatie
Maar in 25 jaar tijd 'zijn de spelers veranderd en het spel eveneens': De rijksoverheid decentraliseert en doet een beroep op de samenleving om zelf verantwoordelijkheid te nemen. Daar komt bij dat steeds meer mensen op een andere manier naar natuur kijken en gebruik en inrichting van de landschappelijke omgeving zien als dynamisch proces op weg naar duurzaamheid. Die verandering vraagt ook een andere rol van betrokken wetenschappers, betoogt Paul Opdam in zijn afscheidsrede Social-ecological networks: Building connection for sustainable landscapes.Centraal in dit nieuwe concept dat Opdam bepleit staat de samenwerking in sociale netwerken te bevorderen en die te koppelen aan ecologische netwerken om zo zelfbestuur in landschapsinrichting te ontwikkelen: "Ontwikkeling en inrichten van natuur en landschap vraagt om grootschalige samenhang. Daarvoor zijn grote netwerken nodig. Wezenlijk is dat de samenwerking ontstaat doordat betrokkenen zelf het belang daarvan ontdekken. We hebben ontdekt dat de uiteenlopende voordelen die groene structuren in het landschappen kunnen bieden mensen met heel verschillende belangen met elkaar verbinden en samenwerking stimuleren. De bijdrage van de wetenschap bestaat eruit dat zij de noodzakelijke kennis in het proces inbrengt."
Uit onderzoek blijkt dat hoe sterker de sociale netwerken zijn, des te beter zij antwoord weten te vinden op de ecologische uitdagingen die hun leefomgeving stelt. Een van de opgaven voor de wetenschap daarbij is om de waarden die het landschap of landschapsdiensten ('landscape services') oplevert inzichtelijk te maken voor de lokale betrokkenen.
Groene Cirkels
Als voorbeeld van een geslaagd sociaalecologisch netwerk waar Opdam en zijn medewerkers bij betrokken zijn, noemt de hoogleraar in zijn rede het project Groene Cirkels in Zuid-Holland. Daarin werken de Heineken brouwerij in Zoeterwoude met de provincie Zuid-Holland en Alterra Wageningen UR samen om een transitie naar duurzaam gebruik van het landschap, inclusief het watergebruik, in de regio tot stand te brengen. Binnen Groene Cirkels is bijvoorbeeld een bijenlandschap gecreëerd waarin met extra aanplant wilde bijen en andere bestuivers meer kansen krijgen en dat is weer van belang voor de voedselproductie die het moet hebben van adequate bestuiving.Groene Cirkels zet zich in om samen te werken voor bijvoorbeeld duurzaam energieverbruik en reductie van broeikasuitstoot, het zorgen voor voldoende en goed water en het verbeteren van de leefomgeving en de biodiversiteit. Opdam: "Het is een project waarbij vraag naar en aanbod van diensten die het landschap levert efficiënt bij elkaar worden gebracht. Bijvoorbeeld, Heineken krijgt schoon water voor zijn bier en grondstoffen waar niet of nauwelijks pesticiden bij zijn gebruikt, boeren ontsnappen deels uit de knellende greep van de wereldmarkt doordat zij tegen lagere kosten hun diensten en producten in de regio kunnen afzetten en de provincie en de waterschappen krijgen allerlei landschapsdiensten aangeleverd als waterzuivering en water vasthouden.
Innovatie ruimtelijke ordening
Het concept sociaalecologische netwerken is verankerd in internationaal wetenschappelijk onderzoek en door Opdam uitgebreid met inzichten uit de landschapsecologie, uit de economie en de bestuurskunde. Volgens Opdam kan dit bijdragen aan de noodzakelijke vernieuwing in de ruimtelijke planning. Opdam: "Het concept creëert een fundamenteel nieuwe relatie, een partnerschap, tussen de maatschappij en haar leefomgeving. Hieraan ligt de veronderstelling ten grondslag dat mensen gaan samenwerken als zij begrijpen dat die samenwerking zowel in hun eigen als in hun gezamenlijk belang is."Voor meer informatie: Bouke de Vos